Het is herfst en tijd voor het waarnemen van planeten. Ze zijn nu allemaal zichtbaar: Mercurius, Venus, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus! Aan de oostelijke hemel komen Saturnus en Neptunus als eerste op, later gevolgd door Uranus, Jupiter en Mars. Mercurius en Venus zijn alleen direct na zonsondergang te zien. Venus is op dit moment “avondster’’. Venus, Mars, Jupiter en Saturnus kun je nog met het blote oog zien. Voor Uranus en Neptunus heb je een telescoop nodig met een diameter van ten minste 8 inch (20 cm) of een zogenaamde ‘smart telescope’.
Voor wie de stand van de planeten beter wil overzien en begrijpen is de App “Sun, moon and planets” erg handig. Je kunt hierin ook animaties in de tijd doen door de horizontale groene pijltjes te bedienen. Ik ben uitgegaan van 9 november 2025. Op dit plaatje moet je uitgaan van de aarde en vandaar uit denkbeeldige lijnen zetten naar de verschillende planeten. Zolang je daarbij niet te dicht in de buurt van de zon komt, zijn ze zichtbaar. Dan zie je ook dat Mercurius altijd een lastige klant zal zijn, omdat die zo dicht bij de zon staat.
In de App kun je vanuit de aarde denkbeeldige zichtlijnen uitzetten naar de verschillende planeten. Zolang zo’n zichtlijn niet te dicht in de buurt van de zon komt, zijn ze zichtbaar. Als de lijn zon-aarde een planeet ‘raakt’, is er sprake van een ‘oppositie’. De aarde staat dan op de kortste afstand tot die planeet en die is dan het beste waar te nemen.
De aarde draait met een grotere snelheid om de zon dan Mars, Jupiter en Saturnus en haalt deze dus op een bepaald moment in, waarbij zo’n oppositie plaats vindt. Zo is de oppositie van Saturnus en Neptunus eind september.
Jupiter is rond 4 januari 2026 in oppositie met de aarde. Dan is de afstand tot de aarde het kortst en is de planeet langdurig te zien. Nog even geduld dus. Voor Uranus is de oppositie rond 23 november, precies in de herfst. Een mooie kans om Uranus rond die datum te spotten en zelfs enkele manen zoals Oberon en Titania te zien. Zie mijn eigen opname hiervan:
Sterrenstelsels
De herfst is ook de tijd om de naaste buurman van de Melkweg, het Andromeda stelsel, waar te nemen. Dat kan al met een 8×50 verrekijker. Dan heb je wel de ‘starhopping’ methode nodig: begin bij de ster Mirach in het sterrenbeeld Andromeda. Ga dan 2 sterren omhoog en dan schuin naar rechts. Je moet nu een wazige vlek kunnen zien. Voor de andere leden van de ‘Lokale groep’ zoals M32, M110 en M33 (Driehoek stelsel) heb je wel een telescoop nodig. Het zijn mooie objecten om met een telescoop op te sporen. Gebruik zo mogelijk een telescoop met een go-to-functie (die op commando naar het doel toedraait).
Onder gunstige omstandigheden kun je deze objecten al direct in het oculair van de telescoop zien. Maar in de licht-vervuilde stedelijke gebieden in onze omgeving is er meestal ook fotografie nodig om ze zichtbaar te maken. Een serie foto’s maken, kan ook met zogenaamde ‘Smart telescope’. Daar ontstaat een beeld van je object terwijl je aan het waarnemen bent. Dit is een eenvoudiger manier van fotografie die meteen resultaten oplevert: Klaar terwijl u wacht.
Het driehoek stelsel M33 blijkt dan, net als M31, een vrij groot object aan de hemel te zijn als je het op deze foto ziet:
In de herfst zijn er nog vele andere sterrenstelsels te zien. Bijvoorbeeld het naaldvormige stelsel NGC 891 in het sterrenbeeld Andromeda, dat je vanuit de aarde gezien precies op z’n zijkant ziet op 30 miljoen lichtjaar afstand:
Ook de moeite waard is het Fireworks galaxy NGC 6946 in het sterrenbeeld Cepheus met duidelijk afgetekende spiraalarmen. De Ringnevel M57 in het sterrenbeeld Lier is nog tot diep in de herfst te zien, als je niet te lang wacht na zonsondergang. Een object dat de hele herfst zichtbaar is: het Double Cluster in het sterrenbeeld Perseus. Dat ligt in het Noordoosten tussen het W-vormige sterrenbeeld Cassiopeia en de horizon. Dit kun je het beste met de verrekijker zien vanwege het grote beeldveld dat het inneemt. Zeer de moeite waard!
Wie vast wat winterbeelden wil zien, hoeft eind november niet langer te wachten dan tot middernacht om al een glimp van de heldere ster Sirius en het sterrenbeeld Orion op te vangen. Zo lopen de seizoenen van zomer, herfst en winter dus in elkaar over.
Nog een paar tips ter voorbereiding van het waarnemen
Er is er ‘voor elk wat wils’ wel iets te zien, als je in de sterren-App’s vooraf goed uitzoekt wanneer je het beste het object van je keuze kunt zien! Ik gebruik zelf de App Stellarium om een waarneem-lijstje te maken. In dat programma moet je eerst de ‘Deepsky Objects’ (DSO) aanvinken om ze op het scherm te zien. Daarbij geldt dat je door verder in te zoomen ook meer objecten te zien krijgt. Aan de vorm aan de symbolen zie of het galaxies, clusters of nevels betreft. Check daarbij ook de magnitude van het object. Vraag je serieus af of je objecten boven magnitude 7 tot 8 nog wel live in het oculair gaat zien. Leg die lat dus niet te hoog.
De hoogte boven de horizon is in de praktijk een goede graadmeter of iets zichtbaar is: hoe hoger hoe beter! Maar ook de stand en de lichtsterkte van de maan en vrij zicht op je waarneemplek (dus vrij van lokale obstakels als bomen en lantarenpalen) kunnen hierop van invloed zijn.
Let hierop bij het voorbereiden van een waarneemlocatie. Dit kan vaak gewoon overdag door te letten op de aanwezigheid van lantarenpalen, nabije sportvelden met lichtmasten e.d. Maar ook een parkeerplek voor de auto (als je die nodig hebt om je kijkspullen te vervoeren) en de mogelijkheid om die in het donker te kunnen keren is van belang. Let ter plaatse vooral ook op vrij zicht in de globale waarneem-richting waarin je favoriete objecten staan.
Op de website “Hemel waarnemen” staat de kalender van astronomische gebeurtenissen voor deze herfst. Kijk op: https://hemel.waarnemen.com/
Veel kijkplezier!
Andries Boone
